İki yıldır uygulanmakta olan sıkı para tedbirlerinin bu dönemde üretimi güçlü biçimde baskıladığını ve canlılığını koruyan iç talep nedeniyle tüketim sürekli artan bir grafik izlediğini kaydeden Dünya yazarı Naki Bakır, “Üretim-tüketim makası giderek açıldı.” dedi.
Yeni ekonomi yönetimi tarafından enflasyonu tek haneye indirme hedefiyle Haziran 2023’te başlatılan parasal sıkılaştırmada üçüncü yıla girildiğini hatırlatan Bakır, “Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) bu yılın haziran ayı itibarıyla açıkladığı sanayi üretimi ve perakende satış endeksleri, iki yıllık uygulama döneminde üretimi baskılayan sıkılaşmanın tüketimi caydırıcı etkisinin sınırlı kaldığı, üretim ivmesinin tüketime yetişemediğini ortaya koyuyor. Tüketimdeki artışta özellikle kuyumculuk ürünlerinin önemli bir etkiye sahip olduğu da dikkati çekiyor.” dedi.
Geçen hafta açıklanan verileri anımsatan Bakır, “…takvim etkisinden arındırılmış sanayi üretim endeksi haziranda yıllık yüzde 8,3’le son 16 ayın en yüksek artışını kaydetmekle birlikte, üretim hacminde sıkılaşma öncesi olan Mayıs 2023’e göre artış yüzde 6,9 düzeyinde. Buna karşılık, Gelir İdaresi Başkanlığı’na 1 No’lu KDV beyannamesi veren bütün girişimleri kapsayan ve farklı tür ve büyüklükteki bu girişimlerin satışlarını her ay düzenli olarak ölçtüğü için tüketimdeki genel eğilimi yansıtan Perakende Ticaret Satış Hacmi Endeksinde Mayıs 2023’e göre kümülatif artış ise yüzde 30,3.” diye yazdı.
ÜRETİM AĞIR AKSAK TÜKETİM TAM YOL İLERİ
“Sıkılaşma öncesi dönemde de sanayi üretimi yıllık artış bazında aylar itibarıyla iniş çıkışlı bir seyirle genelde düşük profil sergilerken, perakende ticaret hacmi özellikle pandemiden çıkışla birlikte sürekli çift haneli artıyordu.” Diyen Bakır şöyle devam etti:
“İki yıllık sıkılaşma dönemindeki sanayi üretimindeki olumsuz seyir güçlenirken, perakende ticaret satış hacmi ise çift haneli artış seyrini büyük oranda korudu.
Sanayi üretimi parasal sıkılaşma ile geçen 25 aylık dönemin 7 ayında geriledi, bir ayında değişim kaydetmedi, diğer aylarda genelde düşük artışlar kaydetti. Ağustos 2024 yüzde 5,1 ve Haziran 2024 yüzde 5’le sanayi üretiminin yıllık bazda en hızlı düştüğü aylar oldu. Bu dönemde sanayi üretiminde en yüksek yıllık artış ise yüzde 11,2 ile Şubat 2024’te kaydetti.
Ancak bu artış, Şubat 2023’te yaşanan büyük depremler nedeniyle 11 ilde üretimin durması yüzünden yaşanan düşüşün baz etkisinden kaynaklandı. Sanayi üretimi sıkılaşma döneminde en yüksek ikinci artışını ise yüzde 8,3’le bu yıl haziranda kaydetti. Program döneminin diğer aylarında sanayi üretimindeki artışlar yüzde 0,3’le yüzde 7 arasında değişti, genelde yüzde 4’ün altında kaldı. Perakende ticaret hacmi ise sıkılaşma dönemi boyunca yükseliş grafiğini sürdürdü. Söz konusu satışlar 21’inde çift haneli olmak üzere 25 ayın tümünde yıllık bazda artış kaydetti.”
MAKAS TÜMDEN AÇILDI
Bakır, mevcut verileri şöyle değerlendirdi:
“Takvim etkisinden arındırılmış endekslerin Mayıs 2023 değeri 100 kabul edilirse, bu yılın haziran sonu itibarıyla perakende satışların hacmi 130,3’e ulaşırken, sanayi üretim endeksi 106,9’da kaldı.
Bu dönemde yükselişini sürdüren perakende ticaret satış endeksi özellikle 2023’ün son çeyreğinden itibaren üretimle arayı açtı; Mayıs 2023 değeri 100 kabul edilen endeks Aralık 2023’te 119,9’a çıktı. İzleyen dönemde kısmen gerilemekle birlikte genelde sanayi üretim endeksi ile aradaki marjı koruyan tüketim endeksi 2024 sonunda 136,6’ya kadar yükseldi. Bu yıl birinci çeyrek sonunda 122’ye gerileyen söz konusu endeks değeri, haziran sonunda ise 130,3 oldu. Sanayi üretim endeksi ise Mayıs 2023 değeri 100 kabul edilirse, 2023 sonunda 114,2’ye, 2024 sonunda 122,2’ye çıktı, ancak bu yıl mart sonunda 107’ye, haziran sonunda 106,9’a geriledi.
Başlangıçları 100 kabul edildiğinde üretim ve tüketim endeksleri arasındaki makas tüketim lehine 2023 sonunda 5,6 puan açıldı, bu marj 2024 sonunda 14,4 puana ve bu yıl haziran sonu itibarıyla 23,4 puanla 25 aylık dönemin en yüksek düzeyine ulaştı.
EN DÜŞÜK ARTIŞ AKARYAKITTA
Parasal sıkılaştırmanın Mayıs 2023-Haziran 2025 arasındaki 25 aylık döneminde perakende ticaret satış hacminde satış yerlerine ve ürün grubu bazında artışlar farklı bir tablo oluşturdu. Satış yerine göre en yüksek artış yüzde 48,9’la, saat, mücevher, altın vb. ziynet eşyası ile giyim, ayakkabı, deri eşya, eczacılık, tıbbi ve optik cihaz, kozmetik ve kişisel bakım ürünlerini kapsayan “belirli bir mala tahsis edilmiş diğer mağazalardaki” ürünlerin satışlarda yaşandı.
Artış oranında bunu yüzde 41,2 ile sadece bilgi ve iletişim ürünlerinin satıldığı mağazalardaki ve yüzde 39,8 artışla tezgahlar ve pazar yerlerindeki perakende satışlar izledi. Anılan dönemde, belirli bir mala özgü gıda, içecek, tütün satış yerlerindeki perakende ticaret yüzde 37,1, mağaza, tezgâh ve pazar yeri dışında kalan perakende ticaretin hacmi yüzde 28,3, kültür ve eğlence ürünlerinin perakende ticaret hacmi yüzde 25, süper marketler veya büyük mağazalar gibi, aynı birim içerisinde belirli bir mala tahsis edilmemiş; çeşitli ürün reyonlarının bir arada bulunduğu (karma) satış yerlerindeki ise yüzde 24,1 arttı.
Salt tekstil, hırdavat, boya, cam, halı, kilim, elektrikli ev aletleri, mobilya gibi diğer ev eşyalarının satıldığı yerlerdeki perakende ticaretin hacminde yüzde 18,1 artış yaşanan bu dönemde, elektrikli otomobillerin yaygınlaşmasının da etkisiyle yüzde 9,6 ile en düşük artış ise akaryakıt istasyonlarının satış hacminde gerçekleşti.
TÜKETİMDE “ZİYNET” ETKİSİ
Sıkılaşma döneminde yaşanan çift haneli tüketim artışında gelir dağılımındaki bozulma ile bir kesimdeki varsıllaşma yanında, küresel ve ulusal ekonomideki belirsizlikler, jeopolitik sorunlar, bölgesel savaşlar gibi gelişmelerin etkisiyle artan belirsizlik ortamında değer saklama aracı olarak yönelişin de etkisiyle ziynet eşyalarının perakende satışındaki artış da etkili oldu.
Takvim etkisinden arındırılmış endekse göre haziran itibarıyla son 25 ayda perakende satış hacmi yüzde 30,3 artarken, “saat ve mücevher” grubu olarak tanımlanan harcama grubu hariç tutulduğunda ise bu dönemdeki artışın yüzde 24,2 olduğu belirlendi. Buna göre toplam perakende satışlarda Mayıs 2023’ten bu yana yaşanan artışın 6,1 puanlık kısmı saatler ile altın, mücevher ve benzeri diğer kuyumculuk ürünlerinin yer aldığı harcama grubundan kaynaklandı.”
